ถ้ำหลวงเชียงดาว อาจมีสิ่งธรรมชาติอันสวยงาม เป็นสถานที่ท่องเที่ยวที่มีชื่อเสียง
ในภาคเหนือ หากแต่เบื้องหลังประวัติความเป็นมาที่พวกเรารับทราบนั้น
เป็นสถานที่ลึกลับไม่มีใครทราบเส้นทางเข้าไปว่าลึกมากแค่ไหน จนเกิดตำนาน
"เจ้าหลวงคำแดงตามกวาง" หรือ ตำนานสุวรรณคำแดงตามกวาง ซึ่งชาวไตเรียกว่า
"เจ้าหน่อคำแหลง" ตำนานนางจำปูของชาวไต ซึ่งเกี่ยวข้องกับเจ้าซูลาย
ผีบรรพบุรุษของชาวล้านนา ซึ่งถือเป็นวิญญาณบรรพบุรุษที่ปกปักรักษาเมือง
แม่ฮ่องสอน ควบคู่กับเจ้าข้อมือเหล็ก ที่สิงสถิตย์อยู่ ณ ศาลเจ้าเมืองทุกแห่ง
ในจังหวัดแม่ฮ่องสอน พอถึงเวลาเลี้ยงเมืองในเดือนเจ็ดของทุกปี วิญญาณใน
ร่างทรงก็จะบอกกล่าวอยู่เสมอว่า ท่านพำนักอยู่ที่ถ้ำหลวงเชียงดาว แม้บางคน
อาจจะยังไม่เคยพบเห็นถ้ำหลวงเชียงดาวมาก่อน แต่จะรู้จักในฐานะที่เป็นที่พำนัก
ของ "เจ้าเมือง" ที่ชาวไตเคารพนับถือนั่นเอง
ความศักดิ์สิทธิ์ของถ้ำหลวงเชียงดาว ยังมีเรื่องเล่าถึงความแปลกประหลาดและ
เหลือเชื่ออีกมากมาย ตัวอย่างเช่น ตำนานพระพุทธรูปหินอ่อนที่ฤาษีอูคันธะได้นำ
มาจากเมืองมัณดะเล ซึ่งประดิษฐานไว้ที่ถ้ำเสือดาว มีคนมักได้มักง่ายได้นำเอา
พระพุทธรูปหินอ่อนไป ก็ดูเหมือนจะมีอันเป็นไปไม่รอดตายสักคน สุดท้ายก็ต้อง
นำมาคืนโดยนายทองทศ อินทรทัตผู้ครอบครองคนสุดท้าย นอกจากนี้ยังมีประวัติ
คนหายเข้าไปในถ้ำอีกสองคน ที่มีชื่อเหมือนกันคือลุงเสด คนหนึ่งหายไปเลย
อีกคนหนึ่งหายไปได้สามเดือน แล้วกลับมาเล่าเรื่องการไปรับใช้เทพเจ้าให้
ลูกหลานฟัง ซึ่งชาวบ้านทั้งหลายต่างก็เชื่อว่า เทพเจ้าได้นำเอามนุษย์ไปเป็นผู้รับ
ใช้ หนังสืออีเก้งเข้ากรุงกล่าวว่า ดอยหลวงเชียงดาวเป็นดอยที่สำคัญ ซึ่งเต็ม
ไปด้วยเทพเจ้าเฝ้ารักษา และเทพเจ้าเหล่านี้ล้วนมาจากพม่า อินเดีย ชานสเตต
และอินโดจีน และเมื่อปีพ.ศ. 2491 นายอุยอด ชาวบ้านป่าม่วนในเชียงตุง
ได้เล่าว่า เจ้าหลวงคำแดงไปเข้าสิงคนในเชียงตุงว่า "เทพาอารักษ์ตามศาลต่างๆ
ทั่วไป ได้มาประชุมกันที่ดอยหลวงเชียงดาวทั้งหมด" สอดคล้องกับความเชื่อ
ของชาวไตในจังหวัดแม่ฮ่องสอนที่เชื่อว่า เจ้าเมืองที่สิงสถิตย์ ณ ศาลเจ้าเมือง
มาจากถ้ำหลวงเชียงดาว